Χάουαρντ Ζιν
Νόμος και Τάξη
«Υπακούστε το νόμο». Αυτό είναι ένα πολύ ισχυρό κήρυγμα, συχνά τόσο ισχυρό ώστε να υπερνικά τα βαθιά συναισθήματα των ανθρώπων για το σωστό και το λάθος ή ακόμη και το θεμελιώδες ένστικτο της προσωπικής επιβίωσης. Μαθαίνουμε από πολύ μικροί (δεν είναι στα γονίδιά μας) ότι πρέπει να υπακούμε στους «νόμους του κράτους». Ο Τόμι Τραντίνο, ποιητής και καλλιτέχνης, θανατοποινίτης στη φυλακή της Πολιτείας του Τρέντον, έγραψε (στο βιβλίο του Lock the Lock) ένα μικρό κομμάτι που λεγόταν «The Lore of the Lamb» (Η Παράδοση του Πρόβατου, στμ.):
έκανα μάθημα στη φυλακή πριν πολύ καιρό, στην πρώτη τάξη, και ήθελα να χέσω και… ο νόμος λέει ότι πρέπει πρώτα να σηκώσεις το χέρι σου και να πάρεις άδεια από τη δασκάλα, γι’ αυτό κι εγώ πιστός στην παράδοση του πρόβατου» σήκωσα με υπομονή το χέρι μου στο φύρερ, περιμένοντας ανταπόκριση, και αυτός μου είπε, ναι τόμας, τι είναι; και εγώ, ο τόμας, είπα ότι πρέπει να πάω να, δηλαδή εννοώ, μπορώ να πάω στην τουαλέτα, παρακαλώ; δεν πήγες τουαλέτα εχθές τόμας, είπε, και εγώ λέω ναι μαντάμ, κυρία πάρσλει, αλλά πρέπει να πάω πάλι σήμερα, και μου λέει ΟΧΙ… Και εγώ λέω αα… ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΠΑΩ ΝΑ ΧΕΣΩ, ΓΑΜΩΤΟ και μου λέει πάλι αυτή ΟΧΙ, και εγώ της λέω, μόνο που τα έκανα στο παντελόνι μου, στην κοτλέ την πανταλόνα μου, γαμώτο…
ήμουν τότε έξι χρονών και νομίζω ότι από τότε ήξερα χωρίς ιδιαίτερη σκέψη ότι αν κάποιος υπακούει και ακολουθεί και συμμορφώνεται με όλους τους κανόνες και τους νόμους των «προβάτων» κάποια στιγμή θα χέσει στο παντελόνι του και η μητέρα του θα πρέπει μετά να το καθαρίζει, κατάλαβες;[1]
Σίγουρα δεν είναι λάθος όλοι οι κανόνες και οι κανονισμοί. Ίσως πρέπει να έχουμε ανάμικτα συναισθήματα σχετικά με την υπακοή στους νόμους. Η υπακοή στο νόμο που σε στέλνει στον πόλεμο φαίνεται λάθος. Η υπακοή στο νόμο ενάντια στο φόνο φαίνεται απόλυτα σωστή. Για να υπακούσεις πραγματικά σ’ αυτόν το νόμο, πρέπει να αρνηθείς να υπακούσεις στο νόμο που σε στέλνει στον πόλεμο.
Η κυρίαρχη ιδεολογία δεν δίνει το δικαίωμα να γίνονται λογικές διακρίσεις από τους ανθρώπους σχετικά με τους νόμους που πρέπει να υπακούουν. Είναι αυστηρή και απόλυτη. Είναι ο άκαμπτος κανόνας κάθε κυβέρνησης είτε είναι φασιστική, είτε κομμουνιστική, είτε φιλελεύθερη καπιταλιστική. Η Γκέρτρουντ Σολτζ, επικεφαλής του Τμήματος Γυναικών επί Χίτλερ, εξήγησε σ’ ένα δημοσιογράφο την πολιτική των ναζί για τους Εβραίους, ως εξής: «Σ’ όλες τις περιπτώσεις υπακούαμε στο νόμο. Αυτό δεν κάνετε και στην Αμερική; Ακόμη κι αν διαφωνείτε προσωπικά με ένα νόμο, τον ακολουθείτε. Αλλιώς η ζωή θα ήταν χάος».[2]
«Η ζωή θα ήταν χάος». Αν επιτρέψουμε την ανυπακοή στο νόμο, θα έχουμε αναρχία. Η αντίληψη αυτή ενσταλάζεται στον πληθυσμό κάθε χώρας. Η συνηθισμένη φράση είναι «νόμος και τάξη». Αυτή η φράση στέλνει αστυνομία και στρατό να διαλύσουν τις διαδηλώσεις παντού στην υφήλιο, στη Μόσχα ή στο Σικάγο. Αυτή η φράση κρυβόταν πίσω από το φόνο τεσσάρων φοιτητών στο πανεπιστήμιο του Κεντ το 1970 από εθνοφρουρούς. Ήταν η επίσημη αιτιολογία της κινεζικής αρχής το 1989 για το φόνο εκατοντάδων φοιτητών που διαδήλωναν στο Πεκίνο.
Είναι η φράση που γοητεύει τους περισσότερους πολίτες, οι οποίοι αν δεν έχουν ιδιαίτερα παράπονα από την εξουσία, φοβούνται την έλλειψη τάξης. Τη δεκαετία του ’60, ένας φοιτητής στη νομική του Χάρβαρντ απευθύνθηκε στους γονείς και στους καθηγητές με τα εξής λόγια:
Στους δρόμους της χώρας έχουμε αναταραχές. Τα πανεπιστήμια είναι γεμάτα με φοιτητές που επαναστατούν. Οι κομμουνιστές προσπαθούν να καταστρέψουν την πατρίδα μας. Η Ρωσία μας απειλεί με τη δύναμή της. Και η δημοκρατία κινδυνεύει. Ναι! Κινδυνεύει από εσωτερικούς και εξωτερικούς εχθρούς. Χρειαζόμαστε νόμο και τάξη! Χωρίς νόμο και τάξη το έθνος μας δεν μπορεί να επιβιώσει.
Ακολούθησε παρατεταμένο χειροκρότημα. Όταν καταλάγιασε, ο φοιτητής είπε με σιγανή φωνή στο ακροατήριο: «Αυτά τα λόγια ειπώθηκαν το 1932 από τον Αδόλφο Χίτλερ».[3]
Σίγουρα, η ειρήνη, η σταθερότητα και η τάξη είναι επιθυμητές, το χάος και η βία, όχι. Αλλά η σταθερότητα και η τάξη δεν είναι οι μοναδικές επιθυμητές καταστάσεις της κοινωνικής ζωής. Είναι, επίσης, και η δικαιοσύνη, δηλαδή η δίκαιη μεταχείριση όλων των ανθρώπων, το ισότιμο δικαίωμα όλων στην ελευθερία και την ευημερία. Η απόλυτη υπακοή στο νόμο μπορεί να φέρνει την τάξη προσωρινά, αλλά δεν φέρνει τη δικαιοσύνη. Και όταν δεν τη φέρνει, αυτοί που υφίστανται άδικη μεταχείριση μπορούν να διαδηλώνουν, να επαναστατούν, να προκαλούν αναταραχές, όπως έκαναν οι αμερικανοί επαναστάτες τον 18ο αιώνα, οι αγωνιστές ενάντια στη δουλεία τον 19ο αιώνα, οι κινέζοι φοιτητές τον 20ο και όπως έχουν κάνει οι εργάτες, κάθε φορά που απεργούν, σε κάθε χώρα ανά τους αιώνες.
Δεν έχουμε μεγαλύτερη υποχρέωση να επιδιώκουμε τη δικαιοσύνη, παρά να υπακούμε στο νόμο; Ο νόμος μπορεί να υπηρετεί τη δικαιοσύνη, όπως όταν απαγορεύει το βιασμό και το φόνο ή όταν επιβάλει στα σχολεία να δέχονται όλους τους μαθητές ανεξάρτητα από φυλή και εθνικότητα. Αλλά όταν στέλνει νέους ανθρώπους στον πόλεμο, όταν προστατεύει τους πλούσιους και τιμωρεί τους φτωχούς, τότε ο νόμος και η δικαιοσύνη έρχονται σε σύγκρουση μεταξύ τους. Σ’ αυτή την περίπτωση, ποια είναι η μεγαλύτερη υποχρέωσή μας: ο νόμος ή η δικαιοσύνη;[4]
Η απάντηση δίνεται από τη θεωρία της δημοκρατίας με τα λόγια του Τζέφερσον και των συναδέλφων του στη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας. Ο νόμος είναι απλώς ένα μέσο. Η κυβέρνηση είναι απλώς ένα μέσο. «Η ζωή, η ελευθερία και η επιδίωξη της Ευτυχίας» – αυτά είναι οι σκοποί. Και «όποια μορφή διακυβέρνησης αποτυγχάνει σε σχέση μ’ αυτούς τους σκοπούς, είναι Δικαίωμα των Ανθρώπων να την αλλάξουν ή να την καταργήσουν, και να θεσμοθετήσουν μία νέα».
Πράγματι, οι αναταραχές καθαυτές μπορεί να είναι άδικες, αν περιλαμβάνουν τυφλή βία εις βάρος ανθρώπων, όπως η Πολιτιστική Επανάσταση στην Κίνα την περίοδο 1966-1976, που ξεκίνησε με σκοπό την ισότητα, αλλά κατέληξε εκδικητική και δολοφονική. Αυτός ο κίνδυνος, όμως, δεν πρέπει να μας οδηγεί πίσω στη σταθερότητα με τίμημα την αδικία. Πρέπει, απλώς, να μας κάνει να αναζητήσουμε τις μεθόδους που θα φέρουν τη δικαιοσύνη, προκαλώντας ίσως αναταραχές και ανατροπές, αλλά αποφεύγοντας τη μαζική βία και την καταπίεση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Πρέπει να ανησυχούμε ότι η ανυπακοή στο νόμο θα οδηγήσει στο χάος; Την απάντηση τη δίνει καλύτερα η ιστορική εμπειρία. Οδήγησαν εκεί οι μαζικές διαδηλώσεις του κινήματος των μαύρων στο Νότο τη δεκαετία του ’60; Σίγουρα διατάραξαν το καθεστώς των φυλετικών διαχωρισμών. Προκάλεσαν αναταραχές σε εκατοντάδες πόλεις και χωριά στη χώρα (παρόλο που μπορεί να υποστηριχτεί ότι η αστυνομία, αντιδρώντας στις ειρηνικές διαδηλώσεις, προκάλεσε αυτές τις αναταραχές). Το αποτέλεσμα, όμως, όλου αυτού του αναβρασμού δεν ήταν η γενική ανομία.[5] Αλλά, αντίθετα, το αποτέλεσμα ήταν ένας υγιής επανακαθορισμός της κοινωνικής τάξης προς την κατεύθυνση της δικαιοσύνης και μία υγιής συνειδητοποίηση της ανάγκης για φυλετική ισότητα (φυσικά, όχι απ’ όλους).
Η κυρίαρχη αντίληψη είναι ότι ο νόμος και η τάξη είναι αδιαχώριστα. Παρόλα αυτά, η απόλυτη υπακοή σ’ όλους τους νόμους παραβιάζει τη δικαιοσύνη και αργά ή γρήγορα οδηγεί σε μεγάλες αναταραχές. Ο Χίτλερ, επικαλούμενος το νόμο και την τάξη, έσυρε την Ευρώπη στην κόλαση του πολέμου. Κάθε έθνος χρησιμοποιεί τη δύναμη του νόμου για να διατηρεί τον πληθυσμό υπάκουο και να ενεργοποιεί πειθήνιους στρατούς, απειλώντας με τιμωρία αυτούς που αρνούνται. Μ’ αυτό τον τρόπο, ο νόμος, ο οποίος δημιουργεί στο εσωτερικό κάθε χώρας δημιουργεί στρατιές στρατολογημένων ανθρώπων, οδηγεί στην απόλυτη αναταραχή του πολέμου, στο αιματηρό χάος του πεδίου της μάχης και στις διεθνείς συγκρούσεις.
Αν ο νόμος και η τάξη είναι, απλώς, τρόποι νομιμοποίησης της αδικίας, τότε η καθημερινή «τάξη» κρύβει πίσω της βαθιές πνευματικές και συναισθηματικές αναταραχές για τα θύματα της αδικίας. Αυτό είναι εξίσου αλήθεια και για τους ευνοούμενους του συστήματος, με την έννοια ότι η δουλεία διαφθείρει τις ψυχές τόσο των σκλάβων όσο και των αφεντικών τους. Σ’ αυτή την περίπτωση, η τάξη είναι προσωρινή· όταν διαταραχθεί, μπορεί να συνοδευτεί από λουτρό αίματος – όπως στις ΗΠΑ, όταν ο θεσμός της δουλείας και η καταπιεστική τάξη πραγμάτων κατέληξαν στον εμφύλιο πόλεμο και σε 600.000 νεκρούς σε μία χώρα με πληθυσμό 35 εκατομμύρια…
Η αλήθεια είναι τόσο συχνά εκ διαμέτρου αντίθετη μ’ αυτά που μας έχει διδάξει ο πολιτισμός μας, που δεν μπορούμε να γυρίσουμε αρκετά το κεφάλι μας για να τη δούμε. Σίγουρα, είναι η υπακοή στις κυβερνήσεις, στις κλήσεις τους για επίδειξη πατριωτισμού και για πόλεμο, που ευθύνεται για την φρικιαστική βία του αιώνα μας. Η ανυπακοή ενσυνείδητων πολιτών, τις περισσότερες φορές μη βίαιη, αποσκοπούσε να σταματήσει τη βία του πολέμου. Ο ψυχολόγος Έριχ Φρόμ, αναλογιζόμενος τον πυρηνικό όλεθρο, κάποτε, αναφέρθηκε στη βιβλική Γένεση του ανθρώπινου είδους και στο δάγκωμα του απαγορευμένου μήλου: «Η ανθρώπινη ιστορία ξεκίνησε με μία πράξη ανυπακοής και δεν είναι απίθανο να τερματιστεί με μία πράξη υπακοής»…
Βία
Πρέπει να τονιστεί ότι στις περιπτώσεις που διαδηλωτές, επαναστάτες και ριζοσπάστες πέρασαν τα όρια του νόμου, το έκαναν, στο μεγαλύτερο ποσοστό, χωρίς να μεταχειριστούν βία. Και όταν κατηγορήθηκαν για «βία», ήταν συνήθως για βία ενάντια στην ιδιοκτησία και όχι εις βάρος ανθρώπων…
Αποτελεί κομμάτι της κυρίαρχης ιδεολογίας του πολιτισμού μας να αντιμετωπίζουμε τις ζημιές στην ιδιοκτησία – ειδικά ορισμένα είδη ιδιοκτησίας, όπως στρατιωτικές εγκαταστάσεις κ.ά. – ως αποτρόπαια εγκλήματα βίας, επειδή διαπράχθηκαν παράνομα από ιδιώτες πολίτες που διαμαρτύρονταν για την κυβερνητική πολιτική, ενώ αποδεχόμαστε δολοφονίες μαζικής κλίμακας, επειδή είναι νόμιμες και επίσημες.
Το 1974 μου ζητήθηκε να γράψω ένα άρθρο για τη βία για το Λεξικό της Αμερικανικής Ιστορίας (Scribner’s). Στο εξασέλιδο άρθρο μου, άρχισα ορίζοντας τη βία ως «την πράξη που επιφέρει τραυματισμό ή θάνατο της ανθρώπινης ζωής». ΄Εγραψα ότι η ζημιά στην ιδιοκτησία «εξαιρείται ως ζήτημα μικρότερης σημασίας για τους ανθρώπους που ισχυρίζονται ότι η υπέρτατη αξία είναι η ανθρώπινη ζωή και υγεία». Επιπλέον, είπα ότι, από ιστορική άποψη, έχει δοθεί μεγάλη σημασία στη βία ατόμων και ομάδων, αλλά «οι περισσότερες και μεγαλύτερες, κατά πολύ, πράξεις βίας έχουν διαπραχθεί από την ίδια την κυβέρνηση, μέσω του στρατού και της αστυνομίας, κατά την επέκταση του κράτους μας στην ήπειρο και στον πλανήτη, και κατά την καταστολή εξεγέρσεων και διαμαρτυριών στο εσωτερικό και στο εξωτερικό».
Οι εκδότες συμπεριέλαβαν τα παραπάνω στο λεξικό, παρά το ανορθόδοξο της άποψής μου, αλλά υπήρξε μία παράγραφος του άρθρου μου που αφαιρέθηκε ολόκληρη:
«Πρέπει να γνωρίζουμε ότι στον ορισμό μας δεν περιλαμβάνεται ένα τεράστιο ποσοστόκαταστροφής – φυσικής και πνευματικής – που προκαλείται από βιομηχανικά και τροχαία ατυχήματα, από την οικονομική εκμετάλλευση, από το ρατσισμό, τον εγκλεισμό στη φυλακή, καθώς και από τις συνθήκες άθλιας στέγασης, υγείας και περίθαλψης που γεννούν την παιδική θνησιμότητα, την κακή διατροφή, αρρώστιες και πρόωρους θανάτους. Για παράδειγμα, η αρρώστια του «μαύρου πνεύμονα» στους ανθρακωρύχους, και η εισπνοή θανατηφόρων ινών από τους εργάτες του αμίαντου, έχουν προκαλέσει θανάτους και προβλήματα που δεν έχουν μαθευτεί. Γι’ αυτό, κάθε ηθικός ορισμός της βίας που προκαλείται από φυλετικές και ταξικές εξεγέρσεις, πρέπει να συνυπολογίζει και τα κακώς κείμενα της καθημερινής ζωής εκατομμυρίων ανθρώπων – συνθήκες που τραυματίζουν και σκοτώνουν αλλά συνήθως δεν ορίζονται ως βία»…
Το κίνημα ενάντια στον πόλεμο του Βιετνάμ, παρότι μερικές φορές περιελάμβανε κάποιες παράνομες πράξεις πολιτικής ανυπακοής, κυρίως πραγματοποιούσε δράσεις πέρα από το νόμο, δηλαδή πράξεις έξω από τα συνηθισμένα νομικά όρια, που στόχευαν άμεσα στην ενημέρωση και τον ξεσηκωμό της κοινωνίας. Αυτή είναι μία μικρή λίστα που δείχνει την ποικιλία των δράσεων.
1. Οκτακόσιοι εθελοντές των Peace Corps[6] διαμαρτυρήθηκαν για τον πόλεμο στον πρόεδρο Τζόνσον.
2. Χιλιάδες άνθρωποι αρνήθηκαν να πληρώσουν φόρους.
3. Απεργίες πείνας υπέρ της ειρήνης.
4. Τρεις άνδρες και δύο γυναίκες, που αποκαλούσαν τους εαυτούς τους «Η Συνομωσία της Ανατολικής Ακτής για τη Διάσωση Ζωών», έκαναν σαμποτάζ στη σιδηροδρομική γραμμή κοντά σ’ ένα εργοστάσιο που κατασκεύαζε βλήματα για το Βιετνάμ.
5. Στον Ειρηνικό ωκεανό, δύο νεαροί ναύτες έκαναν πειρατεία σε ένα αμερικανικό πλοίο που κουβαλούσε βόμβες στην εμπόλεμη ζώνη, και το εκτρέψανε προς την ουδέτερη Καμπότζη.
6. Πολλές διαδηλώσεις σε κολλέγια. Στο πανεπιστήμιο Μπράουν, δύο τρίτα των τελειόφοιτων γύρισαν τις πλάτες τους στον Χένρι Κίσινγκερ κατά την έναρξη του ακαδημαϊκού έτους 1969.
7. Πενήντα συγγραφείς και εκδότες, σε μία εθνική τελετή βράβευσης του καλύτερου βιβλίου, αποχώρησαν κατά την ομιλία του αντιπρόεδρου της κυβέρνησης Χιούμπερτ Χάμφρεϊ. Ένας μυθιστοριογράφος απ’ αυτούς φώναξε: «Κύριε αντιπρόεδρε, καίμε παιδιά στο Βιετνάμ, κι εσείς κι εμείς είμαστε όλοι υπεύθυνοι».
8. Διακεκριμένοι συγγραφείς, προσκεκλημένοι στο Λευκό Οίκο, αρνήθηκαν να πάνε: ο ποιητής Ρόμπερτ Λάουελ και ο δραματουργός Άρθουρ Μίλερ. Από την άλλη μεριά, η τραγουδίστρια Έρθα Κιτ πήγε στην υπαίθρια δεξίωση που έδωσε η κυρία Τζόνσον στο Λευκό Οίκο και εκμεταλλεύτηκε την περίσταση για να κάνει δημόσια δήλωση ενάντια στον πόλεμο.
9. Νεαροί Αμερικανοί στο Λονδίνο εισέβαλλαν σε μία δεξίωση στην αμερικανική πρεσβεία, ζήτησαν απ’ όλους την προσοχή τους, και έκαναν μία πρόποση: «Στην υγειά των σκοτωμένων και των θανάτων στο Βιετνάμ».
10. Έφηβοι, καλεσμένοι στο Λευκό Οίκο για τα βραβεία του 4Η Club[7], αντάλλαξαν χειραψίες με τον πρόεδρο και του ζήτησαν να σταματήσει τον πόλεμο.
[…] Τελικά, ποιον τύπο ανθρώπου πρέπει να θαυμάζουμε και να ζητήσουμε από τους νέους της επόμενης γενιάς να έχουν ως πρότυπο – αυτόν που ακολουθεί αυστηρά το νόμο ή τον άνθρωπο που αντιστέκεται, που αγωνίζεται, κάποιες φορές εντός, κάποιες εκτός, κάποιες ενάντια στο νόμο, αλλά πάντοτε υπέρ της δικαιοσύνης; Ποια ζωή αξίζει περισσότερο να ζούμε – τη ζωή του καθωσπρέπει ανθρώπου που ακολουθεί, υπάκουει και πειθαρχεί απόλυτα στο νόμο και την τάξη ή τη ζωή αυτού που σκέφτεται ελεύθερα και επαναστατεί;
Ο Λέο Τολστόι, στην ιστορία του «Ο Θάνατος του Ιβάν Ίλιτς», αναφέρεται σ’ έναν σωστό, επιτυχημένο δικαστή, ο οποίος στο κρεβάτι του θανάτου αναρωτιέται για ποιο λόγο αισθάνεται ξαφνικά ότι η ζωή του ήταν απαίσια και ανούσια. «Ίσως δεν έζησα όπως θα έπρεπε… Αλλά πώς γίνεται αυτό, αφού έκανα τα πάντα σωστά;...» και τότε θυμήθηκε όλη τη νομιμοφροσύνη, τη δήθεν ορθότητα και τον καθωσπρεπισμό της ζωής του.
Μετάφραση: Δημήτρης Κωνσταντίνου
[1] Tommy Trantino, Lock the Lock, Knopf, 1974.
[2] Claudia Koonz, Mothers in the Fatherland, St. Martins,1987.
[3] Eichel, Jost, Luskin, Neustadt, The Harvard Strike, (Houghton Mifflin, 1970) στο Nancy Zaroulis-Gerald Sullivan, Who Spoke Up?, Doubleday, 1984.
[4] Μέρος του κεφαλαίου αυτού προέρχεται από το κείμενο The conspiracy of Law, από το βιβλίο Robert Paul Wolff, The Rule of Law, Simon & Schuster, 1971.
[5] O Michael Walzer, Obligations (Harvard University Press, 1970), αναφέρει ότι «υπάρχουν ελάχιστες ενδείξεις οι οποίες να συνηγορούν ότι η προσεκτικά περιορισμένη, ηθικά σοβαρή, πολιτική ανυπακοή υποβαθμίζει το νομικό σύστημα ή απειλεί τη φυσική ασφάλεια».
[6] Επίσημη οργάνωση του 1960 που δημιουργήθηκε για την προαγωγή της παγκόσμιας ειρήνης και φιλίας.
[7] Νεανική οργάνωση που χρηματοδοτείται από το υπουργείο Γεωργίας.
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου